طرح تامین و انتقال آب خلیج فارس و دریای عمان و به فلات مرکزی ایران شامل مجموعه‌ای از پروژه‌ها برای نمک‌زدایی آب این پهنه‌های آبی و انتقال آن به استان‌هایی است که با کمبود آب مواجه هستند. هدف اصلی این طرح، توسعه اقتصادی در فلات مرکزی ایران از طریق تأمین پایدار منابع آبی است. اجرای طرح در چند مسیر مختلف و با استفاده از تأسیسات نمک‌زدایی، خطوط لوله و ایستگاه‌های پمپاژ انجام می‌شود. علاوه بر این، تأمین آب شیرین برای متقاضیان در سواحل نیز به‌عنوان اولویت در نظر گرفته شده است.

در این طرح برنامه‌ریزی شده است تا از ۸.۳ میلیارد متر مکعب آب دریای عمان و خلیج فارس استفاده شود. از این مقدار، ۲.۷ میلیارد متر مکعب پس از فرآیند شیرین‌سازی برای مصرف صنعتی، آشامیدنی، و کشاورزی با بازده بالا در طول مسیر خطوط لوله به فلات مرکزی منتقل خواهد شد. در نقشه راه آب کشور، این طرح به‌عنوان بخشی از برنامه تأمین آب مورد نیاز کشور از طریق کاهش مصرف آب کشاورزی به میزان ۳۰.۵ میلیارد متر مکعب و تأمین آب جدید با شیرین‌سازی آب دریا تعریف شده است. این مقدار معادل ۳٪ از کل مصرف آب کشور در سال ۱۴۰۲ است.

در هر خط انتقال آب حدود ۲۰٪ از ظرفیت برای آب شرب مناطق مسکونی در طول مسیر اختصاص داده شده است تا دولت در صورت نیاز بتواند این آب را خریداری کند.

تا کنون پنج مسیر و خط انتقال آب عملیاتی شده است که هدف آن تأمین آب برای ۷ استان کشور است. مجموع طول این خطوط انتقال آب به ۳۷۰۰ کیلومتر می‌رسد. با این حال، عدم شفافیت در سازوکارهای طراحی‌شده برای فروش آب و پرداخت هزینه‌های مربوطه، و همچنین نبود اطلاعات کافی در مورد تأمین مالی این پروژه‌ها، سوالات و نگرانی‌هایی درباره اقتصادی بودن و احتمال دولتی بودن شیوه‌های تأمین مالی این طرح‌ها ایجاد کرده است.

اهداف انتقال آب خلیج فارس و دلایل توجیهی آن

دلایل توجیهی انتقال آب خلیج فارس و برنامه های جایگزین

در مطالعات جامع آب کشور با افق ۱۴۲۵ مشخص شد که مناطق واقع در رشته‌کوه زاگرس تا شرق کشور با کمبود ۲ میلیارد متر مکعب آب برای تأمین نیازهای شرب و صنعت مواجه خواهند بود. این مطالعات نشان داد که حتی با کاهش مصرف و سطح زیر کشت محصولات کشاورزی، همچنان این کسری وجود خواهد داشت. به دلیل محدودیت‌های قانونی تغییر کاربری آب چاه‌های کشاورزی برای مصارف شرب و صنعت، گزینه‌های جایگزین مانند خرید آب از منابع خارجی یا انتقال آب از جنوب کشور بررسی شد.

در سال ۱۳۹۳، شورای عالی آب با صدور بخشنامه‌ای ممنوعیت صدور پروانه جدید برای تغییر کاربری چاه‌های کشاورزی را اعلام کرد. تلاش‌ها برای تصویب قوانین جدید در مجلس برای قاعده‌مند کردن این تغییر کاربری نیز موفق نبود. در نتیجه، گزینه‌هایی همچون خرید آب از کشور تاجیکستان و انتقال آن یا شیرین‌سازی آب دریای جنوب به‌عنوان راه‌حل‌هایی برای این بحران مطرح شدند. در نهایت، انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس به مناطق کم‌آب با تأکید بر تأمین مالی توسط بخش خصوصی و تخصیص ۲۰٪ از ظرفیت خطوط لوله برای مصارف شرب در دستور کار قرار گرفت.

بررسی راهکارها و تصمیم‌گیری نهایی

در این مطالعات، گزینه‌های دیگر مانند خرید آب از رود سند در پاکستان و استفاده از سدهای زیرزمینی بررسی نشد. مشکلات زمین‌شناسی و رسوبات بالای حوضه رود سند باعث شده بود که این گزینه‌ها عملی نباشند. از سوی دیگر، مطالعات نشان داد که انتقال آب شیرین‌شده از دریای عمان و خلیج فارس به مجتمع‌های صنعتی جنوب شرق ایران اقتصادی‌تر از انتقال مواد معدنی به سواحل است. در نتیجه، طرح انتقال آب برای تأمین نیازهای صنعتی، فرآوری مواد معدنی و جلوگیری از خام‌فروشی برنامه‌ریزی شد.

تحولات تاریخی و اقتصادی طرح انتقال آب

در فروردین ۱۳۹۵، وزیر نیروی وقت اعلام کرد که طرح انتقال آب به ۱۷ استان کشور برای تأمین نیازهای صنعتی و شرب در حال بررسی است. این طرح تا افق ۱۴۲۰ تأمین بخشی از نیاز آبی این مناطق را پوشش می‌دهد و ۷۹٪ از مساحت کشور را شامل می‌شود. بر اساس برآوردها، سالانه ۹۵۰ میلیون متر مکعب کمبود آب برای مصارف صنعتی وجود دارد که باید از طریق این طرح تأمین شود.

مطالعات فنی و اقتصادی انجام‌شده نشان می‌دهد که انتقال آب به مجتمع‌های معدنی و صنعتی جنوب شرق، ارزش افزوده بالایی ایجاد کرده و به تحقق جهش تولید و توسعه پایدار کمک خواهد کرد. در این راستا، شیرین‌سازی و انتقال آب خلیج فارس و دریای عمان برای تأمین نیازهای صنعت و شرب در مناطق کم‌آب، به‌عنوان راه‌حلی عملی و اقتصادی انتخاب شد.

اقدامات اجرایی طرح انتقال آب خلیج فارس و دریای عمان

1. طراحی و برنامه‌ریزی پروژه این طرح در چند مسیر مختلف و با استفاده از تأسیسات پیشرفته برای نمک‌زدایی، خطوط لوله انتقال و ایستگاه‌های پمپاژ طراحی شده است. فرآیند طراحی بر اساس نیاز مناطق هدف و ظرفیت منابع آبی دریای عمان و خلیج فارس انجام شد. همچنین نقشه راه دقیق برای انتقال ۲.۷ میلیارد متر مکعب آب شیرین‌شده تا افق ۱۴۲۵ تدوین شده است.

2. اجرای خطوط انتقال آب پنج مسیر اصلی برای انتقال آب در نظر گرفته شده است که شامل مجموع ۳۷۰۰ کیلومتر خطوط لوله انتقال آب می‌باشد. این خطوط مناطق مختلفی را از سواحل جنوبی تا استان‌های مرکزی پوشش می‌دهند. این پروژه شامل خطوط لوله با ظرفیت بالا و مواد مقاوم در برابر خوردگی است که توان انتقال آب به فواصل طولانی را فراهم می‌کند.

3. تأسیسات نمک‌زدایی در این طرح، تأسیسات نمک‌زدایی پیشرفته‌ای در نزدیکی سواحل خلیج فارس و دریای عمان احداث شده است. این تأسیسات توانایی تبدیل آب شور به آب شیرین را با حداقل مصرف انرژی و رعایت استانداردهای زیست‌محیطی دارا هستند. ظرفیت کلی این تأسیسات تا ۸.۳ میلیارد متر مکعب در سال پیش‌بینی شده است.

4. ایستگاه‌های پمپاژ برای انتقال آب به فواصل طولانی و مناطق مرتفع، ایستگاه‌های پمپاژ مدرن در مسیرهای خط لوله احداث شده است. این ایستگاه‌ها با تجهیزات پیشرفته و انرژی کارآمد طراحی شده‌اند تا آب را با فشار مناسب به مناطق هدف برسانند.

مسیرهای انتقال آب در طرح خلیج فارس و دریای عمان

1. مسیر خلیج فارس به کرمان این مسیر یکی از مهم‌ترین بخش‌های طرح است که آب شیرین‌شده را از تأسیسات نمک‌زدایی در نزدیکی بندرعباس به استان کرمان منتقل می‌کند. این مسیر به صنایع بزرگی مانند گل‌گهر، مس سرچشمه، شرکت ملی صنایع مس ایران و سایر واحدهای صنعتی در این منطقه خدمات می‌دهد. طول این خط لوله حدود ۸۰۰ کیلومتر است و شامل چندین ایستگاه پمپاژ برای انتقال آب به ارتفاعات می‌باشد.

2. مسیر خلیج فارس به یزد در این مسیر، آب پس از نمک‌زدایی از خلیج فارس به استان یزد منتقل می‌شود. این خط لوله برای تأمین آب شرب و صنعتی مناطق کویری طراحی شده است. از جمله دریافت‌کنندگان آب در این مسیر می‌توان به شرکت فولاد ارفع، شرکت فولاد آلیاژی ایران و صنایع فولاد غدیر یزد اشاره کرد. طول این مسیر بیش از ۷۰۰ کیلومتر است و به واحدهای صنعتی و معدنی استان یزد خدمات ارائه می‌دهد.

3. مسیر خلیج فارس به اصفهان این خط لوله آب شیرین‌شده را از جنوب کشور به استان اصفهان منتقل می‌کند. این مسیر با هدف تأمین نیازهای صنعتی و شرب استان طراحی شده و شامل چندین ایستگاه پمپاژ و خطوط لوله با ظرفیت بالا است. شرکت‌های فولاد مبارکه، ذوب‌آهن اصفهان و مجتمع‌های پتروشیمی از جمله دریافت‌کنندگان آب در این مسیر هستند. طول این خط نیز حدود ۹۰۰ کیلومتر است و برای رفع کمبود آب در مناطق پرجمعیت استان اصفهان برنامه‌ریزی شده است.

4. مسیر دریای عمان به سیستان و بلوچستان این مسیر برای تأمین نیازهای آبی استان سیستان و بلوچستان طراحی شده است. آب از دریای عمان نمک‌زدایی شده و از طریق خطوط لوله به این استان منتقل می‌شود. این مسیر شامل تأسیسات نمک‌زدایی بزرگ در نزدیکی چابهار است و نقش کلیدی در رفع بحران آب این منطقه دارد. دریافت‌کنندگان اصلی آب در این مسیر شامل شرکت پتروشیمی مکران و صنایع شیلاتی چابهار می‌باشند.

5. مسیر دریای عمان به خراسان جنوبی این مسیر به منظور تأمین آب شرب و صنعتی استان خراسان جنوبی طراحی شده است. آب نمک‌زدایی شده از دریای عمان از طریق خطوط لوله طولانی به این استان منتقل می‌شود. دریافت‌کنندگان آب در این مسیر شامل مجتمع‌های معدنی سنگ‌آهن خواف و کارخانه‌های فرآوری معدنی هستند. این پروژه به بهبود وضعیت آبی استان و تأمین نیازهای بخش‌های مختلف کمک خواهد کرد.

انتقادات به طرح انتقال آب خلیج فارس

مدافعان طرح‌های انتقال آب از دریای جنوب به فلات مرکزی ایران معتقدند که توسعه صنایع و اقتصاد در این مناطق بدون دسترسی به منابع آبی جدید ممکن نیست. با وجود قوانین محدودکننده در تغییر کاربری آب چاه‌های کشاورزی برای مصارف صنعتی، انتقال آب از دریا به‌عنوان تنها گزینه مطرح شده است. به‌ویژه در استان‌هایی مانند کرمان، یزد، و اصفهان که نیاز آبی صنایع رو به افزایش است، این طرح راهی برای جبران کمبود آب و جلوگیری از کاهش اشتغال در بخش‌های غیرکشاورزی قلمداد می‌شود. از سوی دیگر، مطالعات نشان داده‌اند که در افق ۱۴۲۵ حدود ۲ میلیارد متر مکعب کسری آب برای مصارف شرب و صنعتی در این مناطق وجود خواهد داشت، که تأمین آن از منابع داخلی غیرممکن به نظر می‌رسد.

منتقدان اما بر این باورند که میزان مصرف آب در صنعت، به نسبت کل مصرف آب کشور، ناچیز است و این نیاز می‌تواند از طریق کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی تأمین شود. همچنین آن‌ها تاکید دارند که بازچرخانی آب و تصفیه فاضلاب شهری و صنعتی می‌توانست راه‌حل ارزان‌تر و سازگارتر با محیط‌زیست باشد. علاوه بر این، هزینه‌های سنگین انتقال آب از دریا، مصرف بالای انرژی، و اثرات زیست‌محیطی آن، از جمله افزایش تولید کربن، از دیدگاه منتقدان غیرمنطقی به نظر می‌رسد.

حامیان طرح در پاسخ به این انتقادات اظهار می‌کنند که تلاش‌ها برای اصلاح قوانین مربوط به توزیع عادلانه آب و استفاده از منابع موجود، به دلیل مخالفت‌های سیاسی و اجرایی موفق نبوده است. همچنین، انتقال مواد معدنی به سواحل برای فرآوری اقتصادی‌تر از انتقال آب به فلات مرکزی ارزیابی شده و به همین دلیل، اجرای این طرح‌ها به‌عنوان راه‌حلی عملی و اقتصادی دنبال شده است.

انتقال آب خلیج فارس به نی‌ریز

پروژه انتقال آب از خلیج فارس به شرق استان فارس، با هدف مقابله با بحران آب در شهرستان نی‌ریز و مناطق مجاور مانند بختگان و استهبان، یکی از اقدامات کلیدی در مدیریت پایدار منابع آب است. این پروژه شامل انتقال 6 میلیون متر مکعب آب در سال از مخزن گل‌گهر به صنایع فولادسازی نی‌ریز، با احداث خط لوله‌ای به طول 110 کیلومتر و سرمایه‌گذاری 1200 میلیارد تومان، در دوره مدیریت محسن مصطفی پور اجرا شد. فاز اول این طرح تأمین آب صنایع فولاد غدیر نی‌ریز را بدون وابستگی به منابع زیرزمینی محقق کرد و فاز دوم آن برای انتقال آب به مجتمع فولاد روهام پارس در بختگان برنامه‌ریزی شده است. علاوه بر تأمین آب صنعتی، این پروژه تأثیرات اجتماعی مهمی از جمله آزادسازی حقابه سد چشمه عاشق برای مردم منطقه و کاهش وابستگی به منابع آبی دیگر را به همراه داشت. بهره‌برداری از این طرح موجب جذب سرمایه‌گذاری و ایجاد اشتغال در منطقه شد و نی‌ریز را به نقطه اتصال پایدار به منابع آب خلیج فارس تبدیل کرد.